Ang pamagat ng "Noli Me
Tangere" ay salitang Latin na ang ibig sabihin sa Tagalog ay "Huwag Mo
Akong Salingin"
Crisostomo Ibarra
Binatang nag-aral sa
Europa; nangarap na makapagpatayo ng paaralan upang matiyak ang
magandang kinabukasan ng mga kabataan ng San Diego.
Elias
Piloto at magsasakang tumulong kay Ibarra para makilala ang kanyang bayan at ang mga suliranin nito.
Kapitan Tiyago
Mangangalakal na tiga-Binondo; ama-amahan ni Maria Clara.
Padre Damaso
Isang kurang Pransiskano na napalipat ng ibang parokya matapos maglingkod ng matagal na panahon sa San Diego.
Padre Salvi
Kurang pumalit kay Padre Damaso, nagkaroon ng lihim na pagtatangi kay Maria Clara.
Maria Clara
Mayuming kasintahan ni Crisostomo; mutya ng San Diego na inihimatong anak ng kanyang ina na si Doña Pia Alba kay Padre Damaso
Pilosopo Tasyo
Maalam na matandang tagapayo ng marurunong na mamamayan ng San Diego.
Sisa
Isang masintahing ina na ang tanging kasalanan ay ang pagkakaroon ng asawang pabaya at malupit.
Basilio at Crispin
Magkapatid na anak ni Sisa; sakristan at tagatugtog ng kampana sa simbahan ng San Diego.
Alperes
Matalik na kaagaw ng kura sa kapangyarihan sa San Diego
Donya Victorina
Babaing nagpapanggap na mestisang Kastila kung kaya abut-abot ang kolorete sa mukha at maling pangangastila.
Donya Consolacion
Napangasawa ng alperes; dating labandera na may malaswang bibig at pag-uugali.
Don Tiburcio de Espadaña
Isang pilay at bungal na Kastilang napadpad sa Pilipinas sa paghahanap ng magandang kapalaran; napangasawa ni Donya Victorina.
Linares
Malayong pamangkin ni Don Tiburcio at pinsan ng inaanak ni Padre Damaso na napili niya para mapangasawa ni Maria Clara.
Don Filipo
Tinyente mayor na mahilig magbasa na Latin; ama ni Sinang
Señor Nol Juan
Namahala ng mga gawain sa pagpapatayo ng paaralan.
Lucas
Taong madilaw na gumawa ng kalong ginamit sa di-natuloy na pagpatay kay Ibarra.
Tarsilo at Bruno
Magkapatid na ang ama ay napatay sa palo ng mga Kastila.
Tiya Isabel
Hipag ni Kapitan Tiago na tumulong sa pagpapalaki kay Maria Clara.
Donya Pia
Masimbahing ina ni Maria Clara na namatay matapos na kaagad na siya'y maisilang.
Iday, Sinang, Victoria,at Andeng
Mga kaibigan ni Maria Clara sa San Diego
Kapitan-Heneral
Pinakamakapangyarihan sa Pilipinas; lumakad na maalisan ng pagka-ekskomunyon si Ibarra.
Don Rafael Ibarra
Ama ni Crisostomo; nakainggitan nang labis ni Padre Damaso dahilan sa yaman kung kaya nataguriang erehe.
Don Saturnino
Nuno ni Crisostomo; naging dahilan ng kasawian ng nuno ni Elias.
Mang Pablo
Pinuno ng mga tulisan na ibig tulungan ni Elias.
Kapitan Basilio
Ilan sa mga kapitan ng bayan sa San Diego Kapitan Tinong at Kapitan Valentin
Tinyente Guevarra
Isang matapat na tinyente ng mga guwardiya sibil na nagsalaysay kay Ibarra ng tungkol sa kasawiang sinapit ng kanyang ama.
Kapitana Maria
Tanging babaing makabayan na pumapanig sa pagtatanggol ni Ibarra sa alaala ng ama.
Padre Sibyla
Paring Agustino na lihim na sumusubaybay sa mga kilos ni Ibarra.
Albino
Dating seminarista na nakasama sa piknik sa lawa. ***************************** May handaan sa bahay ni Don Santiago de los Santos. Maraming handa,
Dumalo ang mga kaibigan at kakilala ng Don. Nagsidalo rin pati na ang
mga taong hindi inimbita. Masaya ang lahat sa nasabing pagtitipon. Kaya
lamang ay nauwi sa pagtatalo ang pagsasaya ng iba, tulad ng nangyari
kina Padre Damaso at sa tenyente ng guardia civil. Talo pa nila ang mga
walang pinag-aralan. Dumating mula sa Europa si Crisostomo Ibarra, anak
ng namatay na si Don Rafael. Hinangaan siya at binati ng maraming
panauhin sa bahay ni Kapitan Tiago. Nagulat si Crisostomo Ibarra sa
pagtatakwil ni Padre Damaso sa kanyang pag-aalala nang lapitan siya ni
Tenyente Guevarra at purihin niyon ang kanyang ama.
Masaganang hapunan ang inihanda ni Kapitan Tiago bilang pasasalamat
sa Mahal na Birhen sa pagdating ni Crisostomo Ibarra mula sa Europa. Ang
pakikipag-usap ng ilang panauhin kay Ibarra habang naghahapunan ay
humanga sa pagsasalaysay niya ng kanyang nakikinig sa kanyang
pagsasalita, marami ang namasid at palagay tungkol sa kalagayan ng mga
bansang nalakbay na niya. Ang opinyon ni Padre Damaso ay pagsasayang
lamang ng salapi ang gayon. Nainsulto si Ibarra sa ipinahayag ng dating
pari sa kanyang bayang San Diego. Umalis siya nang hindi pa tapos ang
hapunan.
Isinalaysay ni Tenyente Guevarra kay Crisostomo Ibarra ang naging
dahilan ng pagkakabilanggo at pagkamatay ni Don Rafael. Dahil sa
pagtatanggol ni Don Rafael sa isang batang lalaki na gustong saktan ng
artilyero ay naitulak niya iyon. Nabagok ang ulo ng artilyero. Hindi na
yaon muling natauhan at tuluyan nang namatay. Hinuli ng pulisya si Don
Rafael Ibarra. Tumagal ang paglilitis ng kanyang usapin hanggang sa
namatay na siya sa loob ng bilangguan ng may sakit. Sa tinuluyang silid
ni Crisostomo Ibarra ay iba-ibang pangitain ang nakita niya sa kanyang
isipan. Naging abalang lubha ang kanyang pag-iisip sa malupit at
malungkot na kapalarang sinapit ng kanyang ama. Hindi na tuloy niya
napag-ukulan ng pansin ang mga tanawing makapagpapaligaya sa puso.
Mauuri ang mga taong naglalarawan sa pagkatao ni Kapitan Tiago. May
humahanga at natutuwa sa kanya. May namimintas at naiinis. May mga
nasusuklam dahil sa kanyang mga pandaranas at katusuhan sa negosyo.
Salapi ang ginagamit niya sa pagliligtas ng kanyang kaluluwa. Marahil ay
dahil sa pag-aakalng mabibili niya pati na ang Diyos. Ngunit, ano man
ang kapintasan ni Kapitan Tiago ay sinasabing mahal na mahal niya ang
anak na si Maria Clara kahit na hindi niya ito kamukha. Inakala ng mga
kamag-anak ni Kapitan Tiago na gawa ng paglilihi sa mga santol ng asawa
niyang si Donya Pia ang pagka-mestisa ni Maria Clara. Sinasabi ring ang
donya ang isa sa mga dahilan ng lubhang pagyaman ng Don.
Dumalaw si Crisostomo Ibarra sa kasintahan niyang sa Maria clara sa
bahay ni Kapitan Tiago sa Binondo. Sa kanilang pag-uulayaw sa balkonahe
ay sinariwa ng balisa si Kapitan Tiago bago at pagkatapos ng pag-uusap
nila ni Padre Damaso. Samantala, ay isang matandang pari sa kanilang
korporasyon ang dinalaw ni Padre Sibyla. Nasabi ng paring may sakit na
kailangan nang magbago ng pamamalakad ang mga prayle sa Pilipinas
sapagkat namumulat na ang isipan ng mga tao sa katotohanan kinabukasan
ay Araw ng mga Patay. Kailangan niyang umuwi sa San Diego upang dalawin
ang libing ng kanyang amang si Don Rafael Ibarra.
Nasisiyahang pinanood ni Ibarra ang mga nadaraanan niyang mga tao’t
bagay-bagay sa mga lansangan at mga pook na binagtas ng kanyang karwahe
mula sa Binondo. Itinulad niya ang mga iyon sa mga naobserbahan niya sa
kanyang paglalakbay sa mga bansa sa Europa. Nasabi niyang higit na
mauunlad ang mga bansa sa ibayong dagat kaysa sa sarili niyang bayan.
Kinausap ni Padre Damaso si Kapitan Tiago tungkol sa isang mahalagang
bagay na sila pa lamang ang nakakaalam. agkasuyo ang masasaya at
malulungkot nilang karanasan. Dahil sa matamis nilang pag-uulayaw ay
muntik nang malimutan ni Ibarra na. Dating isang maliit na nayon lamang
ang bayan ng San Diego. Mayaman ito sa anking mga bukirin at lupaing
pinag-aanihan ng palay, asukal, kape, at prutas na naipagbibili sa iba
pang mga bayan. Bukod sa ilog na parang ahas gubat sa gitna ng luntiang
bukid ay angkin pa rin ng San diego ang isang gubat na nagtatago ng
maraming alamat. Isa na rito ang kuwento ukol sa mga ninuno ni
Crisostomo Ibarra.
Dadalawa ang talagang makapangyarihan sa bayan ng San Diego. Sila’y
ang kura ng kinatawan ng Papa sa Batikano, at ang alperes na kumakatawan
sa mga tauhang sa halip na mag-utos ay siyang inuutusan. Ang mga
makapangyarihan. Todos los Santos. Dumalaw si Crisostomo Ibarra sa
libingan. Hinananap nila ng kasamang katulong ang puntod ng kanyang
amang si Don Rafael, ngunit hindi nila iyon natagpuan. Isinalaysay ng
sepulturero ang kahilahilakbot na nangyari sa bangkay ng Don dahil sa
utos ng “Malaking Kura’. Nilisan ni Ibarra ang libingan na gulong-gulo
ang isp. Diniian niya sa balikat ang nakasalubong ang kura sa
pag-aakalng iyon ang humamak sa bangkay ng kanyang ama. Kakaiba sa
karaniwan ang mga kilos at paniniwala ni Pilosopong Tasyo. Kaya may mga
nagbabansag sa kanyang pilosopo at may nag-aakala ring siya ay isang
baliw. Sa mga ipinahayag niyang kaisipan ay mapupunang makasiyensiya,
makatao, at maka-Diyos ang kanyang mga paniniwala sa buhay.
Mga sakristan sa simbahan ng San Diego sina Basilio at Crispin. Gabi
na’y nasa kampanaryo pa ang magkapatid. Ayaw silang pauwiin ng sakristan
mayor hangga’t hindi nila naililitaw ang salaping (tatlumpu't dalawang
piso) ibinibintang sa kanila na ninakaw ni Crispin. Pinag-uusapan ng
magkapatid ang nararapat na gawin para makauwi na sila sa kanilang ina
nang dumating sa kampanaryo ang sakristan mayor. Kinaladkad niyang
pababa si Crispin at pinagsabihan si Basilio na huwag munang umuwi,
lampas alas diyes na daw sya ng gabi makakauwi. Ang sinasabing curfew ay
alas nuebe lang ng gabi.
Maraming katangian si Sisa… mabuti at masasama. Nakaimpluwensiya nang
malaki sa asawa ni Sisa ang nasasabing mga katangian. Sa pamamagitan ni
Sisa ay nailantad ni Dr. Rizal ang mabubuti at masasamang katangian ng
babaing Pilipina. Hindi maitatanggi na ang masasamang kaangkinan ay
nagbubunga rin ng masama.
Sa pag-uwi ni Basilio mula sa kumbento ay sinita siya ng guardia
civil. Nagtatakbo siya nang takot lalo pa nga’t hindi niya naintindihan
ang itinanong ng Kastila. Pinaputukan siya at nadaplisan ng bala sa noo.
Binalak niyang iwan ang pagsasakristan at pumasok na lamang bilang
pastol kay Crisostomo Ibarra. Ipinagtaka ng mga namamahala sa pista ang
hindi pagpapahalik sa kanila ng kamay ng pari. Samantala, napabilang si
Sisa sa mga nagdurusang kaluluwa nang malamang wala sa kumbento ang
susunduin sana niyang anak na si Crispin. Gayon na lamang ang
pagkabahala ni Sisa. Naipayak siya sa kusina ng kumbento kaya’t
ipinagtabuyan siya ng kusinero.
Nagtanong si Crisostomo Ibarra sa guro ng paaralan sa San Diego ng
tungkol sa problema sa edukasyon. Isinalaysay ng guro ang iba’t ibang
problema pa rin ang kahirapan ng mag-aaral at kakulangan sa mga
kagamitan sa pagtuturo. Nakabibigat pa sa lahat ng ito ang kawalan ng
kalagayan ng guro sa kanyang pagtuturo at ang wikang gamit sa panturo.
May pulong sa tribunal ng San Diego. Mga namumuno sa mga nayon at
bayan ang nagmimiting. Adyenda ng miting ang mga gagawing pagdidiriwang
para sa pista ng San diego. Naging mainitan ang pagtatalo sa mga
mungkahing iniharap, lalo na ang ukol sa balak na iminungkahi ni Don
Filipo. Gayunam’y pinagtibay ang mungkahi ng isang karaniwang kasapi.
Nang nagkakasundo na ang lahat tungkol sa idaraos na mga pagdiriwang ay
saka ipinaalam ng kapitan na hindi maisasagawa ang pinagkasunduan ng
dalawang partido sapagkat iba ang gusto ang kura para sa pista. Si Sisa
ay hinuli ng dalawang guardia civil dahil sa hindi natagpuan ang dalawa
niyang anak na pinagbintangang magnanakaw. Gayon lamang ang hiya ni Sisa
nang dalawang oras siyang makulong sa kwartel ng mga sundalo. Pinalaya
naman siya ng alperes pagka't pakana lamang daw ng kura ang pagsusuplong
kay Sisa. Maraming pangyayaring pinatindi ng pagkakakita ni Sisa sa
duguang kapirasong damit ni Basilio – ang siyang nagging dahilan ng
kanyang tuluyang pagkabaliw.
Dumating na sa San Diego sina Maria Clara at Tiya Isabel. Halos
magkapasabay na pumunta sa bahay ng dalaga sina Ibarra at padre Salvi.
Gayunpaman ay nagbatian ang dalawa. Inanyayahan ni Ibarra si Salvi sa
piknik na gagawin sa gubat ng mga magkakaibigang binata at dalaga sa San
Diego. Tinanggap ng pari ang paanyaya. Nagmamadaling nagpaalam si
Ibarra sa kasintahan upang ihanda ang mga kailangan sa piknik. Sa daan
ay isang lalaki ang kumausap sa kanya. Natupad ang kahilingan ni Maria
Clara kay Ibarra na magpapiknik sa kanilang mga kaibigan. Dalawang
bangkang malaki ang pinangayan ni Ibarra. Ang mga ito ang ginamit nilang
magkasama sa pangingisda ng kanilang pananghalian at sa pagtawid sa
lawa patungo sa gubat na pagpipiknikan. Ang kasayahan ng magkakaibigan
ay pinalungkot sandali ng inawit ni Maria Clara. Nabahiran din iyon ng
pangamba nang pumasok sa baklad na unang pinangisdaan ang isang buwaya.
Sa nasabing sitwasyon ay iniligtas sa kapahamakan ni Ibarra ang pilotong
sumasagwan ng bangka ng kanilang sinasakyan. Sa gubat idinaos ang
masaganang pananghalian na inihanda ni Crisostomo Ibarra para sa mga
panauhing inanyayahan; sina Padre Salvi at ang alperes o tenyente ng
guardia civil. Nagturu-turuan sa pananagutan ang dalawang batang
sakristan. Namagitan sa kanila si Ibarra nang hindi na lumala pa ang
pagkakakitan ng dalawa. Kinaawaan ng mga nagsisipagpiknik si Sisa na
nakarating sa gubat sa pagpapalabuy-laboy. Binalak ni Ibarra na ipagamot
si Sisa at ipahanap ang dalawang anak niyon. Sa pagtatapos ng piknik ay
dumating naman ang sarhento ng mg guardia civil. Hinanap nila ang
piloto na Elias ang pangalan dahil sa pagkakagulpi niyon kay Padre
Damaso at dahil din sa pagkakahulog ng tenyente sa luba na puno ng
putik.
Isang kubo sa tabi ng batis ang tinungo ni Elias, o piloto,
pagpanggaling niya sa piknik. Ang kaibigan niyang dalaga, si Salome, ang
naninirahang mag-isa sa nasabing kubo. Hindi malubos ang pag-iibigan ng
dalawa dahil sa kahirapan nila ni Salome ang kanilang magiging anak,
kaya’t hindi niya pinigilan ang dalaga sa balak niyang paglayo upang
manirahan sa mga kamag-anak niya sa Mindoro.
Sinadya ni Crisostomo Ibarra ang bahay ni Pilosopong Tasyo upang
humingi ng payo tungkol sa balak niyang pagtatayo ng paaralan sa San
Diego. Unang ipinayo ni Pilosopong Tasyo ang paglapit ni Ibarra sa kura
upang isanguni ang plano. Bukod ditto kailangan paring sumangguni ang
binata sa iba pang makapangyarihan sa bayan. Sa simula’y tinutulan ni
Ibarra ang gayong mga payo. Ikinatwiran niyang mabuti ang kanyang
layunin kaya’t tiyak na magtatagumpay sa tulong ng ilang matitinong tao
sa bayan. Ipinaalaala ni Pilosopong Tasyo kay Ibarra na hindi maaaring
makibagay sa pari at iba pang makapangyarihan ang binata, ipinayo ni
Pilosopong Tasyo na isaisantabi na muna iyon ang balak sa pagpapatayo ng
paaralan. Abala ang lahat sa paghahanda para sa pista ng San Diego.
Natatangiang mga pagkain ang inihanda sa malalaki at maliliit mang
bahay. Ang kasiglahan ay higit na kapansin-pansi sa mga lansangan
sinabitan ng mga papel na iba-iba ang kulay at pinaparadahan ng mga
banda ng musiko. Bukod sa paghahanda ng mga pagkain ay naghahanda rin pa
sa isang malakasang sugalan ang mayayaman. Tila tampok ng pista ang
pagsisimula ng paggawa para sa ipinatayong paaralan ni Crisostomo
Ibarra. Gayon na lamang ang paghanga ng marami sa binata dahil sa
kapakipakinabang na proyekto niyon. Tanging si pilosopong tasyo ang
hindi malubos ang kasiyahan gawa ng kung anong pangitain niya. Kagabihan
ng bisperas ng pista sa San Diego ang kagandahan ng dalaga. Tumingkad
ang gayong kagandahan dahil sa anyang taglay na kabaitan at
kagandahang-loob. Pinaunayan ito ng iba’t ibang mga pangyayaring naganap
sa kanilang pamamasyal.
Tungol sa sulat ng kabanata 29. Dalawa sa nasabing sulat ang
nagbabalita at naglalarawan ng maulay na selebrasyon para sa pista ng
San Diego gayong bispeas pa lamang. Makikita ang mga kapintasan ng mga
Pilipino sa gayong paglalarawan. Ang isa ang isa pang sulat para kay
Ibarra na mula kay Maria Clara. Punong ng pag-aalaala at hinampo ang
sulat ng dalaga. Araw ng pista sa San Diego. Masasasihan ang iba-ibang
bagay na ginanap bilang selebrasyon sa pista. Mga bagay na sa palagay ni
Pilosopong tasyo ang mga pagmamalabis na lalo lamang nagpapahirap sa
bayan, ngunit taun-taon ay pilit na ipinagagawa sa mga Pilipino para
mapagtakpan ang paghihirap ng bayan. Ni walang naipasok na pagbabago ang
isang pinunong Pilipino ng tulad ni Don Filipo, pagkat halimbawa siya
ng mga pinunong dinidiktahan ng mga dayuhan.
Nasa loob na nga simbahan ang mga mamamayan ng San Diego…ang
mayayaman at mahihirap, ang pinunong bayan at magbubukid. Masikip sa
loob ng simbahan kaya’t sarisaring dama sa buhay ng tao ang mapapanood.
Saisari rin ang maraamdaman. Si padre Salvia ng nagmisa at naging
kapuna-puna ang madalas sa pagkawala niya sa tono ng kanyang binigkas at
kinakanta. Sa Maraming pangyayari ay naipamalas ni Dr. Jose Rizal ang
kanyang humor sa pagsulat. Punong-puno ng mga tao ang simbahan ng San
Diego. Maganda ang simula ng sermon ni Padre Damaso. Hinangaan ng marami
ang sermon lalo na ng mga paring naunang nagsermon. Naga-alaala ang mga
iyon na mahigitan ni Padre Damaso sa pagsesermon. Ngunit mga “barbaro”
tuloy sila sa paningin niyon. Lumalabas na tila nasang ang buong umaga
ni Padre Damaso sa pagsesermon. Isang lalaking may maputlang mukha ang
nagprisenta sa namamahala ng pagpapatayo ng paaralan. Naprisinta siyang
magtayo ng panghugos na gagamitin sa sermonya sa paglalagay ng pulok na
bato sa itatayong paaalan sa San Diego. Mukhang namang matibay at
matatag ang itinayo niyang paghugos. Ngunit sa hinda malamang dahilan ay
bigla iyong nagiba at bumagsak nang si Ibarra na ang nasa huay sa
katapat ng panghugos. Kataka-taka in gang lalaking nagtayo nh panghugos
ang nabagsakan niyon, athindi si Ibarra. Dumalaw sa tahanan si Ibarra si
Elias. Muli niyang pinaalalahanan ang binatang mag-ingat sa mga kaaway
niyon. Sa pag-uusap nina Elias at Ibarra ay pinagtakpan nitong huli. Ang
matatayog ng mga aisipang ipinahayag ng kahaap. Naunawaan ni Ibarra na
lalong tumindi ang pananalig ni Elias sa Diyos nang mawalan iyon ng
tiwala sa tao. Subalit ninais niyang maligtas sa kapahamakan si Ibarra
para sa kapakanan ng bayan. Maayos ang simula ng handaan. Sagana sa
pagkain. Masigla ang lahat. Pinasuan ng munting pag-aalala ang ilang
makapangyarihan sa pagdating ng telegramang mula sa gobernado-heneral.
Gayon pa man ay nagpatuloy ang kasiglahan, subalit muling nauntol sa
pagdating ni Padre Damaso. Dinugtungan niyon ang mga pagpaparungit na
sinimulan sa anyang sermon sa simbahan. Nang banggitin niyang muli ang
tunkol sa alaala ni Don Rafael Ibarra ay hindi na nakapagpigil si
Cisostomo Ibara. Galit nag alit na hinarap ng binata ang pari.
Kumalat ang balita tungkol sa nangyari kina Ibarra at Padre Damaso sa
handaan. Bawat grupo ng mamamayan ng San Diego ay iba ang nagging
palagay sa dapat o hinda dapat ginawa ni Ibarra at ng pari. Bawat isa’y
humuhula rin sa iba pang mangyayari dahil sa naganap sa dalawa. Ang
mahihiap na magbubukid ang higit na nalulungot at nag-aalaala dahil sa
maaaring hindi na matuloy ang pagpapatayo ng paaralan. Hindi na rin
maaaring makapag-aaaral ang anilang mga anak. Pati sina Kapitan Tiago at
Maria Claa ay napasama o naapektuhan sa nangyai kina Padre Damaso at
Ibarra. Naeksumulgado si Ibarra. Pinagbilin naman si Kapitan Tiago na
putulin ang relasyon niyon kay Ibara at iurong na ang kasal nina Maria
Clara at Ibarra. Iniluluha ni Maria Clara ang nanganganib na pag-iibigan
nila ng binat. Pinopoblema naman ni Kapitan Tiago ang malaking halagang
utang niya kay Ibarra na kailangang bayaran niya kaagad kung
puputulinniya nag elasyon sa sana’y mamanugangin niya.
Dumating ang goberndor-heneral sa San Diego. Maraming humarap sa
kanya upang magbigay-galang. Isa na rito si Ibara na sadya niyang bayan
at sa mga makabgong ideya nito sa pamamalakad sa bayan. Hinangad niyang
matulungan ang binat, ngunit sinabi niyang maaaring hindi niya iyon
laging magagawa. Inakit niyang manirahan si Ibarra sa Espanya sapagkat
nanghihinayang siya sa binata.
Hindi naipagsaya sa araw ng kapistahan ng San Diego si Donya
Consolacion. Pinagbawalan siyang magsimba ng kanyang asawa dsa
ikinahihiya siya niyon. Nag-iisa sa kanilang bahay si Donya Consolacion
habang nagsasaya ang karamihan sa mga mamamayan, kaya’t si Sisa ang
napagbalingan niya at pinaglupitan.
Isa pang pagdidiriwang para sa kapistahan ng San Diego ang ginanap sa
plasa. Ito’y ang pagtatahanghal ng stage show. Sarisaring kilos at
katangian ng iba-ibang uri ng tao ang maoobserbahan sa dulaan. Maaming
tao ang naligalig ngunit iba-iba ang dahilan ng kanilang pagkakabalisa.
Kaya’t ang magarbong pagdiriwang ay nagwakas sa kaguluhan. Hindi
makatulog si Ibarra dahil sa iba-ibang isipinag gumugulo sa kanya kaya’t
inumaga siya sa pagtitimpla ng kung anu-anong kemikal sa kanyang
aklatan. Naabala siya sa pagdating ni Elias na nagbabalita sa kanya ng
patungo nito sa Batangas at pagkakasait ni Maria Clara. Buong pusong
pinasalamatan ni Ibarra si Elias sa pagiging maalalahanin niyon.
Kabaligtaran ng gayong kilos ang ipinamalas niya sa ikalawang panauhin
dahil sa nahalata niyang pangunguwarta niyon. Malungkot noon sa bahay ni
Kapitan Tiago sapagkat may sakit si Maria Clara. Dahil dito ay
naipatawag si Dr. Tiburcio de Espadaña, na asawa ni Donya Victorina,
upang siyang tumingin kay may Maria Clara. Naging magasawa ni Don
Tibucio at Donya Victorina pagkat natugunan ng bawat isa sa kanila ang
magkaiba nilang mahigpit na pangngailangan. Mahuhulaan nang hindi
kasiya-siya ang kanilang pagsasama dahil sa nasabing dahilan ng
pagkakasal nila sa isa’t isa. Isang bagong tauhan ang nakilala sa
kabanatang ito… si Alfonso Linares na inaanak ng bayaw ni Padre Damaso.
Naging administrado sana siya ng mga ari-arian ni Donya Victorina ung
totoo lamnag ang inamalita niyong pagdadalantao.
Labis na ikinalungkot ni Padre Damaso ang pagkakasakit ni Maria
Clara. Nahalata ng mga taong nakapaligid sa kanyang pagkabalisa. Tila
nalibang lamang siay nang aunti nang ipakilala sa kanya ni Donya
Victorina ang binatang Kastilang si Alfonso Linares. Waring nag-iisip si
Pade Damaso nang makilala niya ang inaanak ng kanyang bayaw na
ipinagbilin sa kanya sa sulat nito. Samantala, takangtaka si Lucas nang
sigawan siya at ipagtabuyan ni Padre Salvi nang ibinalita niya rito ang
pagbibigay sa kanya ni Ibara ng limadaang pisong bayad-pinsala. Nabiant
si Maria Clara pagkatapos makapangumpisal at iba- iba ang hatol ng mga
taong nakapaligid sa kanya inihanda ni Tiya Isabel si Maria Clara sa
isang mabuting pangungumpisal na muli. Siyang-siya si Tiya Isabel sa
naitang pagluha ng dalaga pangkat nangangahulugan iyon ng pagsisisi ayon
sa kanya.
Isang matandang lalaking dating kumupkop kay Elias ang kasalukuyang
nagtatago sa mga abundukan sapagkat siya ay nagging rebelde laban sa
pamahalaang Kastila. Natagpuan siya ni Elias sa kanyang pinagtataguan at
pinakiusapang magbagong-buhay. Ipinaliwanag ni Elias na may
mapakikiusapan siyang isang mayamang binata para maging tagpagsalita
nila sa Cortes sa Espanya tungkol sa mga karaingan ng mga mamamayang
naaapi sa Pilipinas tulad ng matandang lalai, Tandang Pablo.
Pinagduduhan ni Tandang Pablo kung papanigan ang mga naapi ng binata
sapagkat iyon ay mayaman, at ang mga mayayaman ay walang hangarin kundi
ang lalong magpayaman. Ang sabong ay bahagi na ng kultura ng mga
Pilipino. Sa sugal na ito ay makiita ang katangain at kapintasan ng
mamamayang Pilipino. Hindi lang paglilibangan ang nagaganap sa sabungan.
Makikita rin na isang pook tiong panangyayarihan ng iba-ibang klase ng
pandaraya at pakana. Para itong baying kaikitaan ng mga taong
nagsasamantala at pinagsamantalahan.
Namasyal sina Donya Victorina at Don Tiburcio sa mga hayag na
lansangan ng San Diego. Nakakahawak pa ang donya sa asawa at may
pagyayabang na mababakas sa kanyang anyo. Kay, gayon na lamang ang
kanyang pagkainis nang hindi siya pansinin ng mga taong nakasalubong,
lalo na nga ng omandante. Nagyaya na tuloy siyang umuwi. Nag-away sila
ni Donya Consolacion nang mapatapat silang mag-asawa sa bahay ng
komandante. Dahil sa nangyayaring pagkampi ng komandante kay Donya
Consolacion ay pinagbantaan ni Donya Victorina si Linaes na ibubunyag
niya ang lihim ng binat apag hindi niyon hinamon ng duwelo ang
komandante. Dumating na muli sa San Diego si Ibarra pagkatapos ng ilang
araw na pag-aasikaso sa kanyang kaso. Napatawad siya sa pagkaeskandalo
ng mismong arsobispo. Kaagad niyang dinalaw si Maria upang ibailta iyon.
Ngunit tila may namagitang hindi pagkakaunawaan sa dalawa dahil sa
dinatnan ni Ibarra si Linares sa bahay ni Kapitan Tiago. Samantala,
nagtaka si Ibarra nang Makita niyang nagtatrabaho si elias kay Maestor
Juan gayong wala iyon sa talaan ng mga manggagawa.
Dumating si Ibarra sa tipanan nila ni Elias. Habang namamangang
patungo sa kabilang bayan ay sinabi ni Elias kay Ibara ang mga karaingan
ng mga manghihimagsik. Inakala ni Elias na makatulong si Ibaa sa
pagpapaating sa nasbing mga kanilang palagay ni Ibara tungol sa guardia
civil at oporasyong ng mga prayle. Matapos na maibulalas ni Elias ang
kasaysayan ng kanyang angkan. Nagulumihan si Ibarra sa kanyang nairinig
na alupitan ng tao sa kapwa tao. Hiniling ni Elias kay Ibarra na manguna
iyon sa pagpapaating ng mga karaingan ng mamamayan sa pamahalaang
Kastila sa Espanya upnag magkaroon ng pagbabago sa pamamalakad ng
pamahalaang sa Pilipinas. Tumanggi si Ibarra sa pag-aakalang hindi pa
napapanahon ang gayong kahilingan. Ipinasya ni Elias na tupain ang
ipinangao niya ay Kapitan Pablo.
May mga nagbagong-kilos sa ilan sa mga tauhan sa nobelang ito. Hindi
pa matukoy ang dahilan ng ilan din sa mga pagbabagong ito, lalo na ang
may kinalaman kina Maria Clara at Padre Salvi. Ngunit kapu-punang hindi
nakabubuti para kay Maria Clara ang mahiwagang nangyari sa kanya.
Palihim na nagtungo si Lucas sa sementeryo upang katagpuin ang ilan pang
lalaki. Pinagbilinan ni Lucas ang mga iyon sa dapat isigaw sa paglusob
sa kuwartel at sa kumbento. Sinundan ni Elias si Lucas, at inalam niya
ang dahilan ng pagtatapu-tagpo sa sementeryo. Ngunit napilitan siyang
iwang mag-isa doon si Lucas nang makaharap na sila sapagkat natalo siya
sa suhal sa baraha.
Pinagtatalunan ng mga manang sa San Diego ang bilang ng kandilang may
sinding kanilang nakita o kunwari’y nakita nagdaang gabi. Iba-iba rin
pakuhulugan ang kanilang ibinigay sa gayong pangyayari. Samantala ay
hindi ang mga kaluluwa sa purgatoryo ang paksa ng usapan nina pilosopong
Tasyo at Don Filipo, kundi ang pag-unlad na sinasang-ayunan ng mga
Heswita at hinahangaan sa Pilipinas, bagama’t tatlong –daan taon na
itong luma sa mga bansa sa Europa. Ayon kay padre Salvi ay natuklasan
niya sa pamamagitan ng isang babaeng nangumpisal sa kanya ang isang
malaking sanwatan laban sa pamahalaan at simbahan. Pinuntahan ng kura
ang komandante at isinumbong niya ang kanyang natuklasan. Pinagpayuhan
niyang magiangat at mahinahon sa pamaraan ang puno ng guardia civil para
madakip at mapagsalita ang mga may-pakana. Naghiwalay ang dalawang
makapangyarihan na kapwa umaasa sa tatamuhing pag-asenso sa tungkulin at
parangal. Samantala, natuklasan naman ni Elias ang pangalan ng taong
siyang ugat ng lahat ng kasawian ng kanyang mga kaanak.
Dumalaw si Ibarra kay Maria Clara kinagabihan. Ngunit papasok pa
lamang siya sa bulwagan ay umalingawngaw na ang sunod-sunod ng mga
putukan mula sa kabayanan. Takot at kalituhan ang naghari sa mga nasa
tahanan ni Kapitan Tiago, matangi kay Ibarra. Nanaog siyang natitigilan.
Nang makabalik siya sa kanyang bahay ay naghanda siyang para sa
pag-alis, subalit inabutan siya ng mga papeles ni Ibarra, pagkat sinunog
ni Elias ang kanyang bahay. Hindi iilang pala-palgay o sabi sabi
tungkol sa naganap na tungkol sa putukan ang kumalat sa kabayanan
kinaumagahan. Inilantad ng gayong pangyayari ang kalikasan ng pagkatao
ng mamamayan. Mapupunanag walang nagging mabuting palagay sa nangyari.
Ang isa pang napapabalita ay tungkol sa nagbigting lalaking may pilat sa
bakurang malapit kina Sister Pute. Isang nag-anyong magbubukid ang
napansing nangingilala sa nagbigting lalaki. Siya si Elias na nagtungo
rin sa kumbento at nagpamisa. Sinabi niya sa sacristan mayor na ang
nasabing pamisa ay para sa isang malapit nang mamatay.
Dalawa sa mga lumusob sa kwartel ang nahuli nang buhay. Sinikap ng
komandante/alperes na imbestigahin sina tarsilio at Andong.
Ipinaghihigante lamang ni tarsilio ang kanyang amang pinatay sa palo ng
gwardia civil. Wala nang ano mang pahayag na nakuha si tarsilio kahit na
nang timbain siya hanggang sa mamatay. Si Andong na nagkataong
nanabihan sa bakuran ng kwartel dahil sa inabot ng sakit na tiyan ay
pinalo at ipinakulong na muli ng komandante. Inilabas sa kulungan ng
munisipyo ang mga bilanggo upang dalhin sa ulumbuyan. Walang malamang
gawin ang kaanak ng bilanggo para makalya ang mga iyon. Tanging kay
Ibarra lamng walang nagmalasakit nang nang gayon. Sa halip ay inulan
siya ng mga bato’t dumi ng kaanak ng mga bilanggo. Isinisisi sa kanya
ang lahat ng nangyaring mga kapahamakan. Nakarating sa Maynila ang
nangyaring kaguluhan sa San Diego na marami at iba-iba na ang bersiyon.
Naging tampulan ng pamumuna ang mga tauhan sa pangyayari. Nangunguna
rito sina padre Salvi at Ibarra. Marami ring ipinaaalam na kalagayan sa
mamamayang Pilipino noon ang nangyari kay kapitan Tinong. Mahuhulaang
inggit sa kapwa at hindi lagging ang tunay na dahilan ang ikinapapahamak
ng tao. Kadalsan ding ang inaakalang walang magagawang pinsala ay
siyang nakapagpapahamak sa kapwa.
Ipakakasal ni Kapitan Tiago si Maria Clara kay Liñares, isang
kamag-anak ni Padre Damaso, upang makatiyak siya ng tahimik na
pamumuhay. Dahil dito’y nagging paksa ng tsimis ang dalga. Pati si
Tenyente Guevarra ay naghinala sa kanya. Ipaliwanag ni Maria Clara kay
Ibarra ang tunay na mga pangyayari na siyang dahilan ng paglalayo nilang
magkasintahan. Nagpatuloy sa pagtakas si Ibarra sa tulong ni Elias.
Ipinayo ni Elias sa kasama na mangibang bansa na. Ngunit may ibang balak
si Ibarra. Nais niyang makpaghihiganti sa mga taong nagsadlak sa kanya
sa bilangguan at sa mga humamak sa kanyang kapitan. Hindi sinag-ayunan
ni Elias ang gayong balak sapagkat maraming walang-malay ang maaaring
madamay. Ipinasiya ni Ibarra ng ituloy ang nasabing balak na hindi
kasama si Elias. Nagpahatid siya sa bundok, pero natuklasan na ang
kanyang pagtakas at itinugis sila ng patruya at isa pang bangkang lulan
ang mga guardia civil. Tumalon sa lawa si Elias at nagpahabol sa mga
tumutugis upang makalayo ang bangkang kinahihigaan ni Ibarra.
Nabasa ni Maria Clara sa pahayagan ang balitang napatay si Ibarra sa
tungisan sa lawa. Ipinasya niyang huwag nang pakasal kay Liñares ito’y
ipinaalam niya kay Padre Damaso. Minabuti pa ng dalagang magmongha
pagkat wala na siyang pag-asang mangunita man lamang si Ibarra. Nadama
ni Padre Damaso ang bigat ng pakakasalang nagawa niya sa pakikialam sa
pag-iibigan nina Ibarra’t Maria Clara. Ipinagtapat niya sa dalaga ang
tunay na dahilan ng gayon niyang panghihimasok.
Bisperas ng Pasko. Napasalamat ang batang si Basilio sa mag-anak na
kumupkop sa kanya sa kabundukan. Nagpaalam na rin siya upang umuwi sa
kanila. Nagpag-alaman niyang nabaliw ang kanyang ina at nagpagala-gala
sa bayan ng San Diego. Hinanap niya iyon at nang magkita sila’y hindi
siya kaagad nakilala ni Sisa kaya’t muli iyong tumakas. Nakarating ang
kanyang ina sa gubat. Nang noche buenang iyon ay isa pang wari’y takas
din ang dapat gawin ni Basilio. Iba-ibang klase ng kasawiang-palad ang
naganap sa buhay ng mga tauhan ng nobelang ito. Tanging ang
alperes/komandante ng guardia civil sa San diego ang matagumpay na
nagbalik sa Espanya at gayon din naman si Padre Salvi na nataas ng
tungkulin. Sarisaring balita ang kumalat kay Maria Clara – mga balitang
hindi napatunayan pagkat nilukuban ng maykapal na pader ng monasteryo ng
Sta. Clara. -google
******************** Akda at anekdota ni
Dr. Jose P. Rizal
Ang Mga Gamugamo at Si Jose Rizal
Ang ina ni Rizal ang unang nagturo sa kanya ng pagbasa. Kung sila ay
inaabot ng gabi at si Rizal ay pagod na sa pag- aaral ng pagbasa, si
Ginang Rizal naman ang bumabasa at ang anak ang nakikinig. Isang gabi
silang dalawa na lamang ang naiwang gising sa kanilang bahay. Sa
kanilang pagbasa ay wala nang ilaw na may sindi maliban sa osang
tinghoy. Si Rizal ay nag-aantok at pagod na sa pagbasa ng librong
kangyang pinag-aaralan. Kaya ang Ina naman ang bumasa at si Rizal ay
naking nalamang.
Hindi rin nagtagal at ang bata ay napagod sa pakikinig. Siya
ay nalibang ng mabuti sa mga gamugamo na naglalaro sa ilaw. Minsan, si
Rizal ay naghikab at napansin ng ina na hindi na ito nakikinig. Huminto
ito ng pagbasa at saka nagwika. "Ngayon ay babasahin ko sa iyo ang
isang marikit na kwento. Makinig kang mabuti". Nang marinig ni Rizal ang
salitang "kwento," nadilat ang kanyang mga mata at tumingin sa Ina.
Dagling nawala ang kanyang antok.
Pinagmasdan niya ang kanyang ina habang binubuksang isa'isa
ang mga dahon ng libro sa paghanap ng kwentong babasahin. Mayamaya'y
nagsimula ang Ina ng pagbasa.
Mayroon daw dalawang ga gamugamo, isang matanda at isang
bata. Maibigin silang maglaro sa tabi ng ilaw na kandila. Isang gabi ang
batang gamugamo ay lumipad nang lubhang malapit sa ningas ng kandila.
"Mag-ingat ka!" ang tawag ng matandang gamugamo. "Baka masunog ang
pakpak mo ay hindi ka na makalipad."
"Hindi ako natatakot," ang mayabang na sagot ng batang
gamugamo. At nagpatuloy siya ng palipad sa paligid-ligid ng magandang
ningas. Minsan, sa kanyang paglipad ay nadikit sa ningas ang kanyang
pakpak at siya ay nalaglag sa mesa.
"Sinabi ko na nga ba sa iyo," ang sabi ng matandang gamugamo.
"Ngayon ay hindi ka na makalilipad na muli. Samantalang nakikinig si
Rizal sa kwento nalilibang naman siya sa maliliit na gamugamong
naglalaro sa kanilang ilaw. Napansin nya ang malaking hangad ng maliliit
na kulisap na makalapit sa ilaw sa paghanap ng liwanag kahit
mapanganib. At nang masunog ang pakpak at malaglag sa mesa ang batang
gamugamo sa kwento ay siya ring pagkasunog ng pakpak at pagkalaglag ng
isang tunay na gamugamo sa langis ng tinghoy.
Dahil sa pagkalibang sa mga gamugamo hindi na niya napansing
tapos na sa pagbasa ang kanyang ina. Isa mahalagang bagay ang kanyang
natutuhan. Isang dakilang aral ang kanyang nakuha sa mga gamugamo. Ang
maliit na kulisap pala ay marunong ding magbigay ng pangaral na tulad ng
kanyang ina. At ang mga gamugamo pala ay hindi natatakot mamatay sa
paghanap ng liwanag.
Nang sila ay matutulog na nang gabing iyan, sinabi ni Rizal
sa kanyang ina, "Huwag mong paparisan ang ginawa ng batang gamugamo.
Makikinig ka sa pangaral upang ikaw ay hindi mapahamak."
Ang pangyayaring ito at namalagi sa alaala ni Rizal hanggang
siya ay tumanda. At sa wakas ay nakita nating siya ay nagpakamatay sa
paghanap ng ilaw at liwanag para sa kanyang bayan.
***********
Ang Tsinelas -Anekdota ni Jose Rizal
Maganda ang dagat at ang
ilog sa aming bayan sa Laguna. Bughaw na may halong luntian kapag
walang sigwa. Ang tubig sa wawa ay napapaligiran ng mga kawayang
sumasayaw na tila umiindak kapag nahihipan ng hangin. Ang mga bangkang may layag ay parang mga paru-parong puti na naghahabulan.
Ang bangka ay karaniwang gawa sa kahoy na inukit sa matibay na kahoy na
nakukuha sa aming gubat. Kung minsan ito ay may dalawang katig na gawa
sa matitibay at mahabang kawayan upang ang bangka ay hindi gumiwang
kapag ito ay nakatigil sa tubig. Karamihan sa gamit nito ay
pangingisda nguni't sa aming lalawigan, ang ay ginagamit namin sa
paglalakbay lalo na sa pagtawid sa ibayo ng dagat. Mas mabilis ito kaysa
gumamit ng kalabaw o ng karetela.
Naalala ko pa noon
kasalukuyang kaming nakasakay sa bangka nang humulagpos ang isa kong
tsinelas. Ang tsinelas ay ang gamit namin sa pagpasok at pagpunta sa mga
lakaran kung saan ang bakya na gawa sa kahoy ay hindi nararapat.
Mabilis itong inanod sa tubig bago ko nahabol para kunin. Malungkot ako
dahil iniisip ko ang aking ina na magagalit dahil sa pagkawala ng aking
tsinelas. Tiningnan ako ng nagsasagwan nang kinuha ko ang aking isa
pang tsinelas at dali dali kong itinapon sa dagat, kasama ang dasal na
mahabol nito ang kapares na tsinelas. "Bakit mo itinapon ang iyong isa pang tsinelas?" tanong sa akin ng kasamahan ko sa bangka.
"Isang tsinelas ang nawala sa akin at walang silbi sa makakakita. Ang
isang tsinelas na nasa akin ay wala ring silbi sa akin. Kung sino man
ang makakuha ng pares ng tsinelas ay magagamit niya ito sa kaniyang
paglakad. Napatingin ulit sa akin ang mama. Marahil naunawaan niya ang isang batang katulad ko.
Ang Tsinelas ni Rizal:
"Naalala ko pa noon kasalukuyang kaming nakasakay sa bangka nang
humulagpos ang isa kong tsinelas. Ang tsinelas ay ang gamit namin sa
pagpasok at pagpunta sa mga lakaran kung saan ang bakya na gawa sa kahoy
ay hindi nararapat. Mabilis itong inanod sa tubig bago ko nahabol para
kunin. Malungkot ako dahil iniisip ko ang aking ina na magagalit dahil
sa pagkawala ng aking tsinelas. Tiningnan ako ng nagsasagwan nang kinuha
ko ang aking isa pang tsinelas at dali dali kong itinapon sa dagat,
kasama ang dasal na mahabol nito ang kapares na tsinelas. "Bakit mo
itinapon ang iyong isa pang tsinelas?" tanong sa akin ng kasamahan ko sa
bangka.
"Isang tsinelas ang nawala sa akin at walang silbi sa
makakakita. Ang isang tsinelas na nasa akin ay wala ring silbi sa akin.
Kung sino man ang makakuha ng pares ng tsinelas ay magagamit niya ito sa
kaniyang paglakad.
***********
| Sa
Aking mga Kabata -ni Jose Rizal |
|
Unang Tula ni Rizal. Sa edad 8, isunulat ni
Rizal ang una niyang tula ng isinulat sa katutubong wika at pinamagatang
"SA AKING MGA
KABATA".
Kapagka ang baya’y sadyang umiibig
Sa langit salitang kaloob ng langit
Sanlang kalayaan nasa ring masapi
Katulad ng ibong nasa himpapawid
Pagka’t ang salita’y isang kahatulan
Sa bayan, sa nayo't mga kaharian
At ang isang tao’y katulad, kabagay
Ng alin mang likha noong kalayaan.
Ang hindi magmahal sa kanyang salita
Mahigit sa hayop at malansang isda
Kaya ang marapat pagyamanin kusa
Na tulad sa inang tunay na nagpala
Ang wikang Tagalog tulad din sa Latin,
Sa Ingles, Kastila, at salitang anghel,
Sapagkat ang Poong maalam tumingin
Ang siyang naggagawad, nagbibigay sa atin.
Ang salita nati’y tulad din sa iba
Na may alfabeto at sariling letra,
Na kaya nawala’y dinatnan ng sigwa
Ang lunday sa lawa noong dakong una.
|
| -google :) |
|
|
| |
| | |
|
|
|
|
| | |
